Hacivat ve Karagöz Neden Öldü? Efsanenin Anatomisi ve Mizahın Suçu
Başlarken: Rahatsız Edici Bir İtiraf
Ben bu hikâyeye inanmıyorum. “Hacivat ve Karagöz neden öldü?” sorusuna yıllardır tekrarlanan cevap—Bursa’da bir inşaatı oyaladıkları için idam edildiler—kulağa hoş gelen bir masal. Cesurca söyleyeyim: Bu, tarihsel boşlukları kapatmak için üretilmiş, düzeni meşrulaştıran bir etiolojik efsane. Elimizdeki veriler, anlatının duygusal etkisi kadar güçlü değil.
Rivayetin Omurgası: Bursa, İnşaat, İdam—Peki Delil Nerede?
Popüler versiyon şudur: Hacivat ile Karagöz, Bursa’da bir cami inşaatında işçileri güldürüp oyaladığı için işleri aksatır; bu da padişahı kızdırır ve ikili idam edilir. Güzel; akılda kalıcı; ibretlik. Fakat bir tarihçinin soracağı basit sorulara bu öykü dayanamıyor:
– Olayın gerçekleştiği tarih tam olarak ne?
– İnfazı doğrulayan resmî kayıt hangisi?
– Olayı aktaran birincil kaynak nerede?
Efsanenin farklı versiyonlarında isimler, tarihler ve ayrıntılar değişir. Bu esneklik, anlatının sözlü-kültürel dolaşıma ait olduğunu gösterir; belgeleme değil, belleğe yaslanır. Gölge oyununun Osmanlı’daki yükselişi gerçek, ancak Hacivat ile Karagöz’ün “tarihî kişiler olarak idamı” iddiası, kanıtsal zeminde sallanır.
Bilimsel Mercek: Yokluk—Kendisi De Bir Veridir
Tarihsel yöntem bize “kayıt yokluğu”nu da veri olarak okumayı öğretir. İnfaz gibi kritik bir olayın kroniklerde, tahrir defterlerinde, kadı sicillerinde ya da dönemin anlatılarında güvenilir biçimde yer almaması, hikâyenin etiolojik—yani bir pratiğin kökenini açıklamak için sonradan uydurulan—bir yapıya sahip olabileceğini düşündürür.
Metin-eleştiri (textual criticism) açısından bakınca da tablo nettir: En eski gölge oyunu kayıtları, oyunun varlığına delalet eder; “iki işçinin ismi ve infazı”na değil. Bu ayrım önemlidir: Sanatsal bir pratiğin tarihsel izleriyle, o pratiği kişiselleştiren anlatının kanıtsallığı aynı şey değildir.
Miti Neden Üretiriz? Antropoloji ve Sosyoloji Cevap Veriyor
Efsaneler, toplumsal düzeni anlamlandırmak ve meşrulaştırmak için çalışır. “İşi aksatanlar cezalandırılır” teması, iş disiplinini kutsar. Mizahın gücünü “tehlikeli” gören otoriteye de rahatlatıcı bir mesaj sunar: “Bakın, kuralların üstünde kimse yok.”
Bu, antropolojide günah keçisi ve ritüel temizlik kalıplarıyla açıklanır. Toplum, sınır aşımını (işi aksatma, otoriteyle dalga geçme) bir kurban anlatısıyla dengeler. Bu kurbanlık, hem ibret hem de hafıza işlevi görür. Hacivat–Karagöz efsanesinin çekirdeği, tam da bu işlevselciliği yansıtır.
İki Yüzlü Gerçek: Sansür ve Himaye Aynı Perdede
Gölge oyunu Osmanlı’da hem himaye gördü (saray ve lonca kültürü), hem de dönem dönem kısıtlama yaşadı (özellikle siyasal hicvin yükseldiği zamanlar). Bu dalgalanma, “ölüm” anlatısına yakıt sağlar: Mizah sınırları zorlayınca—gerçek ya da sembolik—bir bedel ödenir. “Neden öldüler?” sorusunun bir cevabı da şudur: Çünkü mizah, iktidar için tehlikelidir.
Ama bu cevap tarihî bir idamı değil, simgesel ölümü işaret eder: Bazen bir oyunun kapanmasıdır bu; bazen bir sanatçının susturulması; bazen de devlet aklının çizdiği kırmızı çizgilerde yok sayılmaktır.
Sembolik Okuma: Arketiplerin Kurban Edilişi
Psikoloji literatürü, Karagöz’ü bastırılmış bilinçdışı (gölge), Hacivat’ı düzen ve aklın temsilcisi olarak okur. Bu ikilinin “öldürülmesi”, toplumun iç çatışmasını çözmek için arzu ve düzenin aynı anda sahneden indirilmesidir. Sonuçta geriye kalan nedir? Uyumlu, sessiz, sorunsuz bir toplum ideali.
Bu, elbette bir yanılsama. Çünkü mizah, çatışmayı görünür kıldığı için “tehlikeli” değil; iyileştirici olduğu için değerlidir. İroninin keskinliği, toplumun kör noktalarını aydınlatır.
Rakamlar, Kayıtlar, “Kanıt” İsteği: Neyi Kanıtlamak İstiyoruz?
Bilimsel yaklaşım kanıt ister; haklıdır. Fakat burada soruyu tersine çevirelim: Efsaneyi savunanlar neyi kanıtlamak istiyor? Otoriteye sadakati mi, yoksa mizahın sınırlarını mı? Yazılı kültürün sınırlılığı, sözlü anlatının dinamizmiyle birleştiğinde, “öldüler” hikâyesi kolay, kullanışlı ve öğretici bir masala dönüşür. Eskimez çünkü işlevini yitirmez: Kural bozanın başına gelecekleri anlatır.
Provokatif Sorular: Tartışmayı Açalım
– “Hacivat ve Karagöz neden öldü?” sorusunu sormak, aslında mizahın neden cezalandırıldığını mı soruyor?
– Bir toplum, düzeni korumak için eleştiriyi kurban etmeli mi?
– Eğer tarihî kanıt yoksa, eğitici masallar üretmek doğru politik strateji midir, yoksa sanata karşı bir oto-sansür mü?
– Mizahı susturmak kısa vadede düzen sağlar; peki uzun vadede körü körüne itaat mi büyütür?
Sonuç: Ölüm Değil, Dönüşüm
“Hacivat ve Karagöz neden öldü?” Çünkü büyük olasılıkla hiç ölmediler. Zira tarihsel kişilikler olarak yaşadıklarına dair sağlam delil yok; “öldüler” anlatısı ise otorite, düzen ve iş disiplini üzerine kurulu bir mit. Onlar her Ramazan perdesinde, her sivil hicivde, her keskin espride yeniden doğuyor—sahnede ve zihinlerimizde.
Gerçek soru şu olmalı: Biz bugün kimi susturuyoruz? Eğer mizahı, eleştiriyi ve gölgedeki hakikati susturuyorsak, öldürdüğümüz Hacivat ile Karagöz değil; kendi demokratik refleksimizdir.
Bu yüzden perdeyi kapatmayın. Tam tersine, ışığı açın. Gölge netleşsin, söz çoğalsın, masallar değil kanıtlar konuşsun. Çünkü eğer bir şey ölecekse, o da korkunun ürettiği efsaneler olsun; mizah değil.